Sævarhellaren og Olsteinhellaren var i bruk i eldre steinalder mellom ca. 7000 og 5000 f. Kr. I denne perioden levde menneska på Vestlandet av fangst og fiske, og nokre gonger søkte dei ly under overheng av berg. Arkeologiske undersøkingar i 2005 og 2006 viser at steinalderfolka kom frå øyane på kysten og at dei brukte hellerane i korte periodar i sumarhalvåret. Funnmaterialet består av både steingjenstander, bein og skjell, og tyder på at folk jakta i skogen, fiska i sjøen og sanka skjell på stranda. Under opphalda lagde dei også reiskap, slik som fiskekrokar og harpunar av bein, og pilspissar og fiskesøkker av stein. Då hellerane var i bruk sto havet 20-30 meter høgare enn i dag, så dei kunne dra opp båtane i mellom fjøresteinane like nedanfor buplassane.
FANGST OG FISKE
Sævarhelleren og Olsteinhelleren føl etter kvarandre i tid og var i bruk i til sammen 2000 år. Nokre endringar fant stad over dette tidsrommet. Folk i den eldste Sævarhellaren jakta på elg og bjørn, medan hjortejakt var meir vanleg for dei som budde i Olsteinhelleren. I begge til-felle har dei brukt hund. I begge hellerane er det funne bein av villsvin og dessutan av pelsvilt som mår og oter. Folk i begge hellerane drev fiske med beinkrok og snøre, og dei vanligaste artane var torsk og sei. Storleiken på beina viser at fiskane var relativt små, mellom 30 og 50 cm lange. Mykje av fisket har difor gått føre med stang frå svaberga eller frå båtar nær land. Av og til har dei våga seg ut på djupare vatn, for det er funne bein av både lange, brosme og til og med stør. Makrellbein viser at folk har vore der om sumaren. I begge hellerar vart det funne tjukke dyngar med blåskjel og strandsegl. Det er usikkert kva dei brukte dei til; om det var mat for folk eller agn til fiskekrokane. Kanskje var det begge delar?
Fiskekroker og redskaper fra hellerne.
HELLERAR OG BEINMATERIALE
Dei aller fleste buplassane frå steinalderen ligg i ope terreng. Hellerar var lite i bruk, og berre for korte opphald. Men i motsetning til dei opne buplassene – der skjell og bein raskt for-vitrar og forsvinn – gjer det tørre miljøet under nokre hellerar at dette materialet vert bevart i tusenvis av år. Under utgravningane i Sævarhelleren og Olsteinhelleren vart det samla inn store mengder skjell og bein. Dette gav ein sjeldan god moglegheit for å si noko om kva slags fisk, fugl og pattedyr folk fanga og åt, men også om når på året dei var fanga og kva slags teknikkar som vart brukt for å fanga dei.
PRODUKSJON AV REISKAP
Funn frå utgravingane gav ny kunnskap om handverket til steinalderfolka. Det vart funne ei mengde fiskekrokar, men det dukka også opp små hogde og slipte bitar av bein. Etter å ha studert dei i mikroskop viste dei seg å være halvfabrikata og kapp etter produksjon av fiskekrokar. Krokane er vorte laga av bitar av bein frå hjort eller elg. Beina vart fyrst hogd til, og deretter drilla «beinsmeden» eit hol med eit bor av flint eller bergkrystall. Til slutt vart kroken forma og slipt med ein lita plate av sandstein. Før dei festet snøret saga dei nokre hakk på stamma av kroken. Fiskekrokane frå eldre steinalder hadde ikkje mothaker, men alle beina av torsk i laga tyder på at dei virka godt likevel.
